πίσω στα Κείμενα

Άρτεμις Αλκαλάη

ОПΙΣΘΟΧΩΡΗΤΙΚΑ

του Giuliano Serafini

"Η γυναίκα αγαπά
το μαλλί και το
λινάρι ..."
(από το Ketubah, βιβλίο της εβραϊκής προγαμιαίας λειτουργίας)

Ολόκληρη η δημιουργική διαδικασία που ακολουθεί η Άρτεμις Αλκαλάη, στις πολυποίκιλες εκφράσεις της, εκδηλώνεται με μεταφορές, που με τη σειρά τους παραπέμπουν σε μία, μοναδική και ουσιαστική: στην αναζήτηση της ταυτότητας.
Σαν να λέμε ότι το σημείο εκκίνησης και η γραμμή τερματισμού - αν ποτέ υπάρχουν στην τέχνη στόχοι για να φτάσει κανείς -  παραμένουν τα άκρα ενός σχεδίου που παρουσιάζεται πρώτα ως ηθικό και κατόπιν ως αισθητικό.

Η Αλκαλάη ταυτίζει, με άλλα λόγια, τον «προορισμό» με τη διαδρομή. Το απόλυτο νόημα, το κλειδί της δουλειάς της βρίσκεται εδώ. Το έργο της προβάλλει αμέσως ως ένας οργανισμός in progress, αυτάρκης, που δεν χρειάζεται τίποτα περισσότερο από το να επεκτείνεται στο χρόνο και το χώρο˙ και χωρίς καθόλου εγγυήσεις.

Σίγουρα, η καλλιτέχνις γνωρίζει ότι το υπέρτατο «αμάρτημα» των ιστορικών πρωτοποριών του περασμένου αιώνα υπήρξε η σύγκριση των καινοτομιών της τέχνης με εκείνες της επιστήμης  - η μία κατάκτηση μετά την άλλη, από μία κορυφαία επίδοση προς κατάρριψη κάθε φορά - και αυτό με τον, ανταγωνιστικό όσο και σχιζοφρενικό, σκοπό να αποδεσμευτεί η ανθρωπότητα από την ανάγκη, να γίνει άτρωτη, παντοδύναμη και τέλεια, ακόμη και ως προς τις αισθητικές της φιλοδοξίες.

Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Ευτυχώς, η τέχνη στη στροφή αυτού του αιώνα κατάφερε να οπισθοχωρήσει, βρίσκοντας στον ιδεολογικό σκεπτικισμό το σφρίγος της, και, ως εκ τούτου, την ευρωστία της. Και, πάνω απ 'όλα, την ικανότητα να ξεκινάει πάλι από την αρχή. Τελικά, «η τέχνη ξαναγεννιέται με κάθε καλλιτέχνη», σύμφωνα με τον περίφημο αφορισμό του Théophile Gautier˙ δεν «προοδεύει», δεν της είναι απαραίτητο.

Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, πώς εξελίσσεται άραγε η διαδρομή της Αλκαλάη;
Η εκκίνηση μοιάζει ιδιαίτερα εσωστρεφής και είναι από μόνη της μια δήλωση ποιητικής, ένα ρεύμα που διατρέχει το έργο, από το χθες στο σήμερα, σε όλες του τις φάσεις.

Η καλλιτέχνις διερευνά στο εσωτερικό της ιδιωτικής της σφαίρας, εκεί όπου ο αυτοβιογραφικός παράγοντας βρίσκεται στο κέντρο (και γίνεται το επίκεντρο) της δημιουργίας. Ανάμεσα στο ένστικτο και το συναίσθημα, ένας μικρόκοσμος από εικόνες και αντικείμενα-φετίχ αναδύεται μέσα από ένα βλέμμα παρθένο, το βλέμμα που σηματοδοτεί την ιδιαίτερη εποχή της παιδικής ηλικίας, και γίνεται υλικό μιας γλώσσας που επινοείται, τελειοποιείται και μεταμορφώνεται σε ύφος.

Βρισκόμαστε στο στάδιο της πρωταρχικής μνήμης, όπου κυριαρχούν τα συναισθηματικά κατάλοιπα, τα ζωτικής σημασίας rosebuds που, όπως στον Πολίτη Κέιν του Όρσον Γουέλς, επανεμφανίζονται στο τέλος για να αποκαλύψουν τα μυστικά της ύπαρξης.

Αυτό, ωστόσο, που δίνει αληθινό χαρακτήρα και ζωντάνια στο έργο της, είναι ότι από την αρχή η καλλιτέχνις παίζει το παιγνίδι της μετωνυμίας, με τρόπο ώστε το δημιουργικό συμβάν, που παίρνει σχήμα μέσα στα χέρια της, εξελίσσεται, κατ’ αναλογία, παράλληλα με το βιολογικό συμβάν, μιμούμενο τους μηχανισμούς, το ρυθμό, την εξελικτική του ανάπτυξη.

Χρειάζεται, όμως, να προσθέσουμε ότι από αυτή κιόλας τη στιγμή τα πάντα έχουν ειπωθεί. Στο «σπόρο» εμπεριέχεται ολόκληρο το καλλιτεχνικό έργο της Άρτεμης Αλκαλάη. Κάπως σαν αυτό που αντιλαμβανόμαστε στην πράξη πίστης του Οδυσσέα Ελύτη: «Ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα».

Η «αρχή» της Αλκαλάη, ωστόσο, είναι προορισμένη να συναντήσει μία νέα αφετηρία, να «προχωρήσει στο παρελθόν», αγνοώντας και εξορκίζοντας οποιαδήποτε υποψία μέλλοντος. Επειδή η αρχή είναι το μόνο μέλλον που αφορά  την καλλιτέχνιδα. Και, ως απόδειξη του παραδόξου, η Αλκαλάη το γνωρίζει και αυτό πολύ καλά.

Αυτό που συμβαίνει είναι ότι, κατά τη διάρκεια του οπισθοχωρητικού της ταξιδιού, η καλλιτέχνις αναδύεται από τη βιωμένη προσωπική παιδική της ηλικία στην παιδική ηλικία του πολιτισμού και του κόσμου. Είναι ένα είδος μη αναστρέψιμης κορύφωσης, μια φυσιολογική μετάβαση, αλλά και μια έντονη επιθυμία: να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τον εαυτό της μέσα στις μεγάλες κατηγορίες του πνεύματος και της ιστορίας, να αντιμετωπίζει το ιδιωτικό και το καθημερινό με όρους του απόλυτου και του αιώνιου.

Με άλλα λόγια, η Αλκαλάη θέλει να προσδώσει ιερότητα στη δική της υπαρξιακή ιστορία, να την καταστήσει μέρος μιας ευρύτερης περιπέτειας, εκείνης που ήταν ανέκαθεν γραμμένη στο πεπρωμένο της ανθρωπότητας. Θέλει, κατά κύριο λόγο, να αισθάνεται χρήσιμη στην κατασκευή αυτού του μεγάλου σχεδίου, να το αξίζει, ως εκεί που θα ανακαλύψει ότι οι δύο ιστορίες συμπίπτουν και ότι η αποκάλυψη του εαυτού βρίσκεται ακριβώς στο σημείο αυτής της συνταύτισης. Η αναζήτηση της ταυτότητας είναι τελικά η αναγνώριση του καθολικού μέσα στο μικρόκοσμό μας. Δεν θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε άλλο.

Για να χρησιμοποιήσουμε ένα αγαπημένο όρο της καλλιτέχνιδας (μια λέξη που γίνεται τίτλος αρκετών έργων της), πρόκειται ουσιαστικά για μια διαδρομή που προεκτείνεται προς το έθνος καταγωγής, προς εκείνο το υπέρτατο αίσθημα του ανήκειν, και εκείνη τη «γνώση της σάρκας» που είχε εμπνεύσει τον Jules Michelet να γράψει: «Η αρχαιότητα είναι απλούστερη. Εμπεριέχει τις ιδέες στο στάδιο του αποστάγματος, στο στάδιο της πεμπτουσίας ...»

Με το βλέμμα στο αρχέτυπο, σε αναζήτηση της δικής του «πεμπτουσίας», το έργο της Αλκαλάη πρέπει να απεκδυθεί οποιουδήποτε επιφανειακού περιγραφικού στοιχείου˙ ακόμη όμως και εάν διατηρήσει κάποιο, θα είναι για να συμπυκνωθεί σε ένα ελάχιστο ρεπερτόριο εικόνων και αντικειμένων, σχεδόν πάντα μικρών διαστάσεων, που είναι το αποτέλεσμα της μακράς διαδικασίας επιλογής όσων γνωρίζουν ότι, τελικά, το «λιγότερο» είναι πάντα «περισσότερο».

Από το εξαιρετικά απλοποιημένο αυτό ρεπερτόριο, προκύπτει ότι τα υλικά και τα θέματα αποκτούν μια ισχυρή συμβολική αξία, που ο Ferdinand de Saussure θα αποκαλούσε απόλυτο σημαίνον τους, αλλά με κάποιο τρόπο είναι συνάμα και οι θυσιαστήριες προσφορές και τα λατρευτικά αντικείμενα για την «τελετή» που προτίθεται να τελέσει η καλλιτέχνις.

Επειδή στο βάθος πρόκειται περί λειτουργίας. Ας αναλογιστούμε τη μυστική, επιδέξια και υπομονετική χειρονομία του χεριού που δουλεύει για τη φυσική υλοποίηση του πράγματος, προτού ακόμη μπορέσει η ιδέα να προσδώσει στο έργο καλλιτεχνική διάσταση. Αυτή η σιωπηλή χειρονομία, που επαναλαμβάνεται ατέρμονα και που μας επιτρέπεται μόνο να μαντέψουμε, είναι στην πραγματικότητα σε θέση να μας αποκαλύψει το βαθμό του μυστηριακού που μπορεί να εμπεριέχεται σε μια συγκεκριμένη, καθημερινή, ακόμα και τετριμμένη, πρακτική.

Γεγονός είναι ότι, κατά  τη δημιουργική διαδικασία, η πρώτη επαφή που πραγματοποιεί ο καλλιτέχνης είναι με την ύλη, με το στοιχείο που του ταιριάζει περισσότερο, όπως υποδεικνύει και η ίδια η λέξη: η ύλη προέρχεται από τη σανσκριτική λέξη mât, που σημαίνει ακριβώς «φτιάχνω με τα χέρια», δηλαδή την πράξη της κατασκευής, της σύνθεσης, αυτό που δίνει mâtram, ζωτική ενέργεια. Στην ετυμολογία εμπεριέχεται το πεπρωμένο του πράγματος.

Η Αλκαλάη πραγματοποιεί, εν ολίγοις, μια εξαγνιστική παρέμβαση στον πυρήνα της αισθητικής πράξης, αρχής γενομένης από το πρώτο επίπεδο, το σημασιολογικό - και εδώ επιστρέφουμε στο ηθικό αποτύπωμα που νοηματοδοτεί από τη βάση τη δημιουργική της πορεία - μέχρι που ακόμα και οι μορφές και οι εικόνες του σύμπαντός της υφίστανται την ίδια επίδραση, αντικατοπτριζόμενες ενσυναισθητικά σε αυτή την αναζωογονητική παρέμβαση.

Δεν είναι σίγουρα τυχαίο ότι το νήμα, το υφάδι, το στημόνι, και, κατ’ επέκταση, το ύφασμα, ο τοιχοτάπητας και το κέντημα, δηλαδή ό,τι πιο χειροποίητο μπορεί να αποτελεί μέρος μιας καλλιτεχνικής πρακτικής, λειτουργούν ως leit motiv σε όλα τα στάδια της δουλειάς της Αλκαλάη, σαν ένα είδος υφασμάτινου πλακούντα.

Είναι σαφές ότι η ανάμνηση του αρχαϊκού εργαλείου - του αργαλειού - υπονοεί άλλη μία αρχή, μία πρώτη στιγμή, αν αναλογιστούμε ότι σε αυτό το εργαλείο βασίστηκε μεγάλο μέρος του συλλογικού πνεύματος του μεσογειακού πολιτισμού.

Η Αλκαλάη ανακτά, με αυτό τον τρόπο, μια προγονική κληρονομιά, βιβλική και ταυτόχρονα ομηρική, όπου η παράδοση, τα έθιμα και ο μύθος γίνονται οι βασικοί οδηγοί που συνοδεύουν το ταξίδι της.

Kαλλιτέχνις «σύγχρονη», με την πιο σύνθετη έννοια του όρου - εκτός από τη ζωγραφική και τη γλυπτική, καταπιάνεται με τις εγκαταστάσεις, τις performance, το βίντεο, το θέατρο και το χορό - η Αλκαλάη χτίζει μια νοητή γέφυρα με το παρελθόν, μέσω υλικών και τεχνικών που της επιτρέπουν να ενεργεί σε διαρκή διαχρονία.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, ένα από τα επαναλαμβανόμενα θέματά της, το taleth, το εβραϊκό ανδρικό σάλι, αναμφισβήτητο έμβλημα της προγονικής μνήμης, που γίνεται, ωστόσο, με την ταυτολογική του παρουσία ως «ευρήματος», σημείο αναφοράς πιο πρόσφατων και τραγικών ιστορικών συγκυριών. Και τούτο, θα πρέπει να σημειωθεί, χωρίς την προσφυγή σε συναισθηματικούς εκβιασμούς. Διότι, αξίζει να θυμόμαστε, η Αλκαλάη ανήκει σε εκείνη την κατηγορία καλλιτεχνών, για τους οποίους η μέγιστη εκφραστική ένταση δεν επιτυγχάνεται με το «τι» απεικονίζει το έργο τους, αλλά με το «πώς», με την ιδιαιτερότητά του, τη μοναδικότητά του, ίσως ακόμη και με την αμφισημία του.

Λίγοι, ενδεχομένως, γνωρίζουν ότι στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού του 1937, ήταν για τον Mirò  αρκετό να ζωγραφίσει τον Καταλανό θεριστή του χαμένο μέσα σε ένα καθημαγμένο σιτοχώραφο για να χτυπήσει πιο βαθιά από ό, τι ο Picasso, που παρουσίασε τότε τη μεγαλειώδη εκδήλωση της φρίκης του εμφυλίου πολέμου, τη Γκερνίκα. Γιατί, για τον Mirò, το σημείο ήταν που έφτιαχνε την ιστορία, όχι η αφήγησή της.

Ομοίως, στο λεξιλόγιο της η Αλκαλάη  επιλέγει, όχι ανέκδοτα, αλλά συμπτώματα και ενδείξεις˙ προκαλεί τη φαντασία μας, υπαινίσσεται, υποδηλώνει, προσφεύγει στο οπτικό λογοπαίγνιο, που διαψεύδει την παρουσία των πραγμάτων και μετατοπίζει τη σημασία τους, κάποτε ακόμα και χρησιμοποιώντας λεπτό χιούμορ ή, αντίθετα, φορώντας μανδύα ονειρικής αθωότητας.

Εξ ου και η συνεχής χρήση του αποτμήματος, από το οποίο ο παρατηρητικός θεατής μπορεί νοητά να ανακατασκευάσει ακέραιο το αντικείμενο του οποίου αυτό αποτελεί μέρος. Το μέρος υποδεικνύει το όλον, γίνεται, με ψυχαναλυτικούς όρους, η μεταβίβαση του.

Εξ ου, επίσης, και ο τύπος του κενού και της απουσίας, όπως επιβεβαιώνεται στο άλλο συχνό θέμα – σε αυτό το τρυφερό, αφιερωμένο σε μια πολύ σύντομη περίοδο της ζωής, ρέκβιεμ – το αδειανό παιδικό πουκάμισο και γιλέκο, όπου το σώμα που κρύβεται από το βλέμμα μας είναι τελικά αυτό που θέτει τα ερωτήματα και γίνεται ο αληθινός πρωταγωνιστής του έργου.

Ο κατάλογος συνεχίζεται με το θέμα του σπιτιού, το κατ 'εξοχήν καταφύγιο των πληγέντων, το οποίο η Αλκαλάη ερμηνεύει ως ένα ποικιλόχρωμο, απλό κολλάζ, που επαναλαμβάνεται σε σειρά με βάση τον ίδιο τύπο˙ βρισκόμαστε ακόμα στον κόσμο της παιδικής ηλικίας, στη σφαίρα του παιγνιδιού. Αλλά και εδώ η καλλιτέχνις μάς βάζει μια παγίδα: πίσω ​​από τις προσόψεις τους, που κινούνται μεταξύ παραμυθιού και design, αυτά τα κουκλόσπιτα δεν επιτρέπουν κανένα άνοιγμα προς τον έξω κόσμο, είναι απόρθητα φρούρια, έτσι όπως μόνο ένα αυτοαναφορικό σήμα μπορεί να είναι.

Αυτό συμβαίνει και με τα πακτωμένα στη βάση τους πόδια του κούρου, με τα κεφάλια και τα χέρια, των οποίων το χρώμα – το απόλυτο λευκό- γίνεται αναφορά στο ευγενές, αρχαίο υλικό της κλασικής αρχαιότητας και της τέχνης των μουσείων. Κλεισμένα μέσα σε κουτιά ή τυλιγμένα σε ύφασμα, σαν να έχουν μόλις ανακαλυφθεί από τον αρχαιολόγο, ή συσκευαστεί από τον κουκλοποιό, είναι ό,τι απομένει από ένα χαμένο πλέον ανθρωπόμορφο τάγμα, που διαλύθηκε από τους εκφυλισμούς της ιστορίας και τις μισαλλοδοξίες της λογικής. Μόνο η τέχνη μπορεί να κάνει ακόμα κάτι γι’ αυτά, και δεν είναι αμελητέο: μπορεί να τα αναστήσει στη φαντασία μας.

Πάνω σε όλα, ως δημιουργικό σημάδι του έργου της Αλκαλάη, ως υπογραφή και αποτύπωμα, δένεται μια κόκκινη κορδέλα μέσα και έξω από το έργο, διαπερνώντας το, σαν να θέλει να υποδείξει τη συνέχισή του στον εξωτερικό κόσμο, στους τόπους του πραγματικού.

Υποκατάστατο του αφηγηματικού εγώ, σύμβολο μιας σκέψης που ρέει, συσχετίζει, συνενώνει, ή τουλάχιστον έτσι θα ήθελε, η κορδέλα γίνεται επίσης και εργαλείο σωτηρίας και λύτρωσης, που θα μας οδηγήσει έξω από το λαβύρινθο της συνείδησης.

Και σε αυτό το σημείο δεν έχει σημασία αν ο αγωνιώδης, κλειστοφοβικός τόπος του μύθου, φροϋδική μεταφορά του πλήγματος και της απώλειας, φανερώνει το πραγματικό alter ego του, αναλύεται σε ένα παιχνίδι για δύο παίκτες, στις κινήσεις του οποίου η καλλιτέχνις επιθυμεί να αναγνωρίσει την εσωτερική της προσωπογραφία.

Πίσω από αυτό το σχήμα πραγματώνεται όλη η δημιουργική και πνευματική εμπειρία της Αλκαλάη, το απόλυτο «ταξίδι» της. Ένα ταξίδι για άλλη μια φορά οπισθοχωρητικό, προς τις ρίζες της και ακόμη παραπέρα.

Ας αναλογιστούμε τη μικρή, κεντημένη πάνω στο λινό, αρσενική ή θηλυκή μορφή που παραπέμπει στις μορφές των επιτύμβιων γεωμετρικών αγγείων του 8ου αι. π.Χ, όπου η ζωή και ο θάνατος αναγνωρίζονται από την ίδια τη στάση των μορφών, κατακόρυφη ή οριζόντια, αντίστοιχα.

Εδώ το μήνυμα, αν θα θέλαμε να το αναζητήσουμε, θα μπορούσε να είναι αυτό: ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας λαμβάνει χώρα στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα μεταξύ των δύο αυτών θέσεων της μορφής.

Giuliano Serafini
Φλωρεντία, Δεκέμβριος 2011

πάνω